/> Jinlewu: Mei 2023
Powered By Blogger

Kamis, 25 Mei 2023

KARUNGUT DALAM BAHASA KATINGAN KALIMANTAN TENGAH

 

HAGA BUDAYA BAHASA KATINGAN

 

Balaku maaf baribu – ribu   

Akan rekan je kawan Guru

Amun tehe auh ku kaliru

Ela ikam naheu aku

 

Tabe pahari je it uras

Bawi hatue tabela bakas

Pahayak nyanyam lembut kahias

Ita hasundau bereng barigas

 

Gawin asin tuhan kuasa

Ita tau je sundau supa

Bapander bakesah hasambewa

Revitalisasi budaya Bahasa Kalimantan tengah

 

Guru utama andau pelatihan

Mambahas Bahasa pander katingan

Mangat dia nihau ji nelan jaman

Pengaruh Bahasa modern arak kamajuan

 

Ilah malupa Bahasa arep

Keleh ihaga ji tete – tetep

Mangat taluh rajaki sasar manukep

Ilah mahawen nyamah kamutep

 

 

 

 

Amun nihau Bahasa katingan

Hiam akan pangingat generasi harian

Kawan tabela je atun gitan

Mangat manjari penyang pasihan

 

Mahi akan je metoh sakula

Ilah nihau adat budaya

terutama budaya Bahasa

Mangat dia nihau haying banaya

 

Pitar Bahasa je dia sala

Je utama Bahasa Indonesia

Je Bahasa persatuan ita

Manyambung jela ice nusantara

 

Dia panjang je tandak timang

Mundahan manjari je akan penyang

Adat budaya je datu hiang

Tikas tuh helu karungut ingarang

 

Selasa, 23 Mei 2023

PUISI BAHASA DAYAK NGAJU KALIMANTAN TENGAH

 PUISI BAHASA DAYAK NGAJU


Taharu

kiu-kius riwut hamalem 

manapa  tiruk sasar  hayang 

Tarawang kecau 


Oiiii.........ading

Bulan buter kumi-kumi  kilau bawi bakena

Mapangingat kakam umba ading je kecau melai lewu

Jah...ading kakam taharu tutu


Oiiii.........ading

Sakalepah kakam manahan pakeme taharu

Sakalepah pakeme kakam manahan huang

Sayang jah ading........

Kere tapisah haranan kasusah pambelum kakam

Namuei kecau balayar melai lewu ulun bilak sia-sia

Dia men jah ading......

Dia pire kakam haluli buli manyundau bawi ukan kanahuang

Mangisek ading akan kawal manenetei pambelum sapai hapus tahaseng.

AKSI NYATA TOPIK 2. MENYEBARKAN PEMAHAMAN MENGAPA KURIKULUM PERLU BERUBAH (PMM)

AKSI NYATA TOPIK 2. MENYEBARKAN PEMAHAMAN MENGAPA KURIKULUM PERLU BERUBAH

Minggu, 21 Mei 2023

SANGUMANG KUMAN JUHU ISIN KUJANG CERITA DONGENG DARI KALIMANTAN TENGAH BAHASA DAYAK NGAJU

 

SANGUMANG KUMAN JUHU ISIN KUJANG

 

Sinde katika Sangomang ewen ndue indange jaton bara balut awi wayah mandang je panjang. Ye hamauh ih indang Sangomang kau dengan Sangomang. Oi, Sangomang, awi ikau tolak talih mamam Maharaja kanih balaku isin kujang mamam akan balut itah andau toh, awi are ampie kabun kujang mamam. “Yoh, indang,” kuan Sangomang tombah.

 

Balalu harikas Sangomang tolak akan Istana Maharaja, palus misek dengan mamae maharaja awi je puna paharin ije kalambutan indange. “Oi, amaku Maharaja tau aku balaku isin kujang akan balut ikei kue indangku andau toh, peteh indangku?” Tombah Maharaja : “ela je isi, batange mahin dia aku manenga akan keton, amon handak kuman isin kujang, imbul kabuat!” Hakarang! Indang, lalehan kakihm nah mama, dengan anak akem” kuan Sanguomang. “Puna ih amon handak tatau”, kuan Maharaja tombah kea.

 

Dengan kapehe atei Sangumang buli, balalu nyarita akan indange narai auh mamae Maharaja. Sanguomang palus dinun akal, balalu ie mansuman akan indange, tirok itong uka manduan isin kujang mamae te.

“Oi, indang, jewu itah tolak akan eka mama Maharaja, indang mumah lontong eka sarangan kujang kareh, aku mampalaya mama bagandang.

 

Amon auh tewah gandangku “pak kapak...bung.....bung....bung...” rimae hindai te. Amon tewah gandang                           kue                   mama               “pak golong.....golong.....                     jawut....jawut... Pak               golong...golong.....

jawut...jawut. te wayah indang marukat kujang mama. Kuan Sangomang dengan indange. “yoh

anak kuan indang Sangomang.

 

Sangomang harikas golong manalih human mamae Maharaja mimbit manewah gandang. Narai taloh ati puna kahanjak Maharaja bagandang. Ewen ndue nampara manewah gandang, marasuk auhe hiau, metoh te indang Sangomang tolak akan likut Istana Maharaja mumah lontong sambil sahokan..

 

Dia pire-pire katika hining auh tewah gandang Sangomang dengan mamae Maharaja : “pak...kapak.....bung...bung...bung        ” “Oh, hindai ampie kuan atei indang Sangomang. Dia pire-pire tinai hining tewah gandang : “pak... golong....golong...jawut...jawut...” Ye, te, kuan atei indang Sangomang, sambil golong marukat isin kujang, sampai kontep lontong.....

 

Limbah te buli kan huma indang Sangomang maharagu kujang, batange akan barin bawoi, isie akan juhu hewui pundang saluang. Sangomang paramisi buli kea bara eka mamae Maharaja.

Sana sampai huma Sangomang ewen ndue indange kuman balut juhu isin kujang.” Puna balut mangat resa-resap toto.

 

Limbah kuman Sangomang ewen ndue indange birik lenge marasih awan eka kuman nah. Sangumang palus pehe kanaie, handak mamani, tau haranan juhu basantan indahang tinai awi wayah pandang panjang, riwut papa hirahe. Hancap Sanguomang hadari akan jamban palus mantuhus arepe akan btang talian, tame jamban palus mamani.

 

Narai taloh ati, Sangomang mani mambocor : pruuussssssss.....!!...pruuusss..!! lepah keroh batang danum awi tain Sangomang je mani mambocor nah. Alahan bara keroh tunek awan oloh manyedot amas.

Hung penda danum kanih uras babusau kawan laok. Takana kea rajan tampahas, dia tahan keme danum keruh hayak ewau tai dia kalaluen kuan kawan laok. Kawan laok balaku dengan Sangomang uka tende mamani, haranan lalau kakerouh batang danum te. Sangomang dia olih mampatende tesaue te, juju-juan tai kau prit-pret sinde. Balalu kawan laok pumpong hong ije eka, manirok kilen ampie mampatende tesau Sangumang.

 

Kajariae ewen dinun ije tirok, uka tau mampatende tesau Sangomang, dengan manenga akan Sangomang tisin cintamani, uka ie terai mamani. Tisin te sakti tau malalus narai palaku oloh je mahapae. Uras kawan laok pakat bulat atei. Balalu ewen manalih Sanguomang palus manenga tisin te.

 

Hemben te kea tesau Sangomang candak. Sangomang luompat akan ngambu, buli akan huma, mamasut tisin panengan laok te nah. Sangomang balaku, alem kareh, mendeng ije istana hai tandipah Istana Maharaja. “gup!! Palus mancugut istana je hai tandipah Istana Maharaja, mama Sangomang.

 

Hong hanjewu andau, metoh maharaja misik bara tiroh, ie tarewen sabanen, salenga aton istana hai tandipah istana hai.

“Hau, hau...istana eweh je aton tandipah istana kutoh..? Kuan Maharaja”. Tombah kawan Mantir Raja, “jete Istana ayun Sangomang, je salenga mancugut hamalem endau.” Kuan ewen.

 

Palus Maharaja, harikas, handak manekap mandau, tatekap ladok; handak manekap lunjo tatekap papas, handak manekap dohong tatekap pipis bindang, hakarang uras sala tekap haranan kagugup Maharaja. Palus Maharaja marentah kare parajurit ayue : “Ayo tehau akeku Sangomang manaharep aku hetoh !!”

 

Ye ewen kawan prajurit tolak akan Istana Sangumang, mander parentah Maharaja. Sangomang tolak kea akan Istana Maharaja. Sana sampai, Maharaja manambang Sanguomang mamalus ie tame. Maharaja dia sabar misek Sangomang narai buku sababe salenga aton istana hai ayun Sangomang, labih hai bara Istana Maharaja.

 

“Oi, akenku Sangomang, kilen kesahe ikau tau tatau nyalenga, maka istana ayum toh labih hai bara istanangku?” kuan pisek Maharaja.

“Ceh, mama ela mamparandah arep, magon hai istana ayun mama.” Kuan Sangomang. “Dia aken, hai istana ayum!” kuan Maharaja tinai. “Ander akangku rahasia, aken?” “Ceh, mama, kilau dia katawan, jetoh nah panatau je pelai taliau apangku bihin.” Kuan panombah Sangomang.

 

Maharaja puna juju-juan sinde musuk muneh misek Sangomang. “Ander ih aken, narai karugie ikau mander akan mamam toh?” kuan Maharaja. Hamauh tinai Sangomang : “Terai mama mahin bukih, dia mama manenga akan kue indang balaku isin kujang male.” “Takan, takan aken, laku, laku bei palepah kabun kujangku kau, akan balut keton ndue indangm.” Auh Maharaja mangatau Sangomang.

“Anu, ma, mahamen angatku manyarita akam.” Kuan Sangomang. “Dia narai ih aken, jetoh rahasia kue ih, jaton oloh je mangatawan.” Kuan Maharaja.

Kajariae insanan Sanguomang kea narai buku sababe ie salenga tatau : “Kutoh kesahe nah, ma : “Male nah indangku marukat kujang likut istana toh, metoh kue manewah gandang.” Hakarang, tarewen Maharaja kilen je aku dia katawan?” Kuan Maharaja.

 

Sabar ma, hindai lepah kesahku, kuan Sangomang, haluli manuntung kesah : “Sasadang kakaree, palus indang buli manjuhu isin kujang dengan santan enyoh batue, namean isut pundang saluang. Puna juhu mangat resa-resap toto. Dia katawan narai mawie, salenga pehe kanai limbah kuman, palus aku te, muhun akan jamban, sakalinya mani manesau, puna nampurus sinde, nyamah keruh batang danum toh. Haranan kakeruh batang danum tuntang ewau dia kalaluen, lepah busau kawan laok. Ye ewen kawalan laok je ngapala awi rajan tampahas pakat manenga aku tisin cintamani, uka aku terai mamani. Tuntang tisin te tisin sakti, narai bewei je laku itah uras tau tulus manjadi.

 

Maka bara te aku balaku panatau tuntang istana hai tandipah istana ayun mama toh.” “Oh, kute auh kesah nah aken. Kareh aku marukat kujang aku manampa juhu isin kujang are-are, hayak are santan mangat golong manesau.” Kuan Maharaja. “Ela ma!” kuan Sangomang. “Narai kare ela!” Aku mamam ela sampai kalah panatau bara ikau, aku handak kea balaku tisin cintamani bara rajan tampahas te.” Tuombah

 

Maharaja, palus ie malihi Sanguomang, manalih likut huma, marukat kujang.

Dia mise jam, juhu kujang basantan jari masak, haranan tasang barangai ih gawin maharaja, puna mahimat gulung kuman tuntang goulung manesau.

Pea horeh, dia pire katahie, pehe kanain Maharaja, puna sudu-sudu sinde angate,

 

Maharaja palus mantehus arepe akan batang talihan dia sampet tame akan jamban, puna alahan bara tampurus danum sedot tai maharaja kau nampurak, pruuuuuussss pruuuuussssssssss!!!

Hemben te kea keruh batang danum, alahan bara kakeruh tain Sangomang male, hayak ewau puna jaton tara tanding sinde.

 

Lepah busau nangau kawan laok je aton melai batang danum. “Lalehan kamias tain Maharaja toh” kuan rajan tampahas, puna handak mampatei itah kawan laok toh ampie gawie.

 

Toh ie keme angat balehe kuan rajan tampahas. Parak kasangit atei rajan tampahas mansukap paran Maharaja : “Barrrr!!! Sambar rajan tampahas paran Maharaja. “Kayah!! kayah!!! Kuan Maharaja “matei aku, matei aku nyambar tampahas parangku”. Maharaja lompat bara talian akan istana dia sampet kepan salaware, parak lua-luai sinde. Tara gitan Sangomang, basa Maharaja hadari bara batang talian parak haluai.

 

Sangomang maja Maharaja, tuntang ie hamauh : “Te je kuangku nah ma…, ela ikau manumon taloh gawingku, handak patatau arep, halawu kana sambar param awi rajan tampahas. Indu kahawe-hawen.” Kuan Sangomang. “Ela ikau nyarita akan oloh aken, taloh je mawi aku toh”, kuan Maharaja taharep Sangomang.

 

“Dia, ma, dia balang aku manarung ikau akan oloh are, narai taloh gawim.” Kuan Sangomang. “Ela aken, ela.” Kuan Maharaja nyame-nyame. “Narungku ikau ma…, uju gantang bahataku akan ngawa, uju gantang bahataku akan ngaju. Dia balang aku manarung ikau ma. Pelek teken inuntungku, bakiwak beseiku inambingku, narungku ikau.” Kuan Sangomang.

 

“Ela aken, ela, kareh aku nenga akam bawi jahawen.”kuan Maharaja. “Dia aku ma, akan naraiku, akan sawangku lalau kakaree, akan jipengku ewen te betauku. Narungku ikau ma.” Kuan Sangomang.

 

“Kareh aku nenga akam Putir Busu, ken, asal ikau dia manarung aku.” Kuan Maharaja tinai. Takinyut Sangomang mahining aran Putir busu, palus ie hamauh : “Hau, toto nah ma?” kuan Sangomang. “Toto”. Hau “iyoh, toto” kuan Maharaja. “Te apang, palus aku ih eka batue,” kuan panombah Putir Busu bara karung, sambil kumi-kumi, awi ie puna handak kea dengan Sangomang je bakena balinga.

Pandak kesah, balang Sangomang manarung mamae Maharaja ie palus mangabali arepe dengan Putir Busu, ewen belom sanang landang melai Istana Hai.

 

Peteh Penyang:

1. Sala kea gawin Sangumang ewen ndue indange je manakau kujang maharaja. Keleh mimbul kabuat bele itah manduan atawa balaku ayun oloh, tau oloh dia manenga.

2.  Ela lalau bukih dengan kawan kula, panatau dia imbit matei.

3.  Keleh rajin baimbul kare sayur, lombok, puring betung, tuntang kare batang bua.

4. Amon kuman sasadang ih ela namparuau, tau pehe kanai tuntang tau akan panyakit, kuan dokter.

5.  Ela mangeroh batang danom lepah lumat kareh kawan laok.

6.  Ela bahiri, tuntang mipen ramon oloh. Jete malanggar hukum kasapoloh.


Cerita Rakyat dari Desa Tumbang Baraoi, Kecamatan Petak Malai, Kabupaten Katingan Kalimantan Tengah Tumbung dan Ingei

 

TUMBUNG DAN INGEI

Versi Bahasa Dayak

RENO P. JAMBANG dari Buntut Bali

 (Kesah Rakyat bara Desa Tumbang Baraoi,                                                                 Kecamatan Petak Malai, Kabupaten Katingan)

 

Behin tehe belum ulun ice katuluh je bagare Tumbung umba Ingei. Dere belum ruhui rahayu, sinde katika dere manarima ice parawai iye je pesta “Sangka Lunuk” njung lewu silaie.

Andau jari sapai pesta janji akan ilalus. Tumbung meteh umba Ingei mangat ilah helu tulak. Iye hawang mangat sawaie manunggu ie dumah mamengan.

Metuh Tumbung jari tulak mengan, dumah kawan-kawal Ingei mangahum iye tulak guang pesta jie, Inge talingaue auh pete banaie. Maka luse tulak mangguang pesta “Sangka Lunuk” jie, diya ndai manunggu Tumbung.

Diya pir katahie, Tumbung dumah mengan, iye manyandang ice kungan bakei dinuie mengan, iye kesak hawang manyarahe akan Ingei, mangat mampakasake. Tapi, sana sapai njung pasahe iye hiam sundae sawaie jie. Hatue jie manggaue njung seruk-sare pasaha, tapi tatap hiame ulih sundae Ingei.

Palus tiruke takingat umba pesta “Sangka Lunuk”. En iye tulak kan pesta diya manunggu yaku” kuan Tumbung suang ateie, marak nanyam kanyasal tutang kasingie. Tumbung tulak manganyak Ingei guang lewu silaie ukan pesta “Sangka Lunuk” jiye ilalu, sambal manyandang bakei je dinuie mengan endau.

Bakei jie tapayahe arak kalunen, gawin jari nandan awin Tumbung, tutang mateke bacu, salawar Ingei njung bakei jie.

Jari sapai ukan pesta Sangka Lunuk, Tumbung tepa hasundau umba Ingei. Tapi, kasingie malah mamahi manyangit katika iye nggite Ingei metuhe umba uluh hatue beken. Metuh kasingie je nyangit, ie (Tumbung) majakah bakei je nyandange jie njung taharep ingei, limbas jiye iye hamauh, “Manari ndai dengan Inge”. Sana auhe jiye, salenga langit Manjari pindem, bahiyu-barat manyangit, kilat tir-tar manyambar hayak auh nyahu tir-tar.

Dia tahi limbas jiye, ukan pesta jiye ucan je aneh beken danum je baduruh tapi batu ukan pesta Sangka Lunuk jiye hubah kilau naraka. Uras ulun dari-darya tame kiya Tumbung tutang Inge. Ngatawan umba arak kaadaan je puna tau buah bahaya, maka tumbung haguang salepah kagancange buhau mangecau bara kan pesta jie. Tapi calaka, paie takuling langeh, maka Tumbung takarap metuhe haguang. Iye tepa tinggang ucan batu jiye tutang iye saluh manjari batu. Inge je nyangit mikeh kia, haguang hakalawan tituie umba Tumbung.

Kajariaie iye sapai njung pasahe tutang balindung. Tapi manyau iye njung suang pasahe, langit (petak-danum) puna kilai manyapa dere. Maka Inge taput kiya saluh Manjari batu njung suang pasahe.

Batu Tumbung tutang Batu Inge iye je due kawak batu je hae, ukaie hakabeken. Batu Tumbung ukaie njung saran sungei Baraui, lewu Tumbang Baraui, Kecamatan Petak Malai, Kabupaten Katingan. Ulun are parcaya batu jie iye je beti-bereng Tumbung je saluh Manjari batu suang kesah tuh. Teteng ukan batu jie dia kecau bara lewu, tutang tau guang nyuru jalan petak pire-pire menit katahie atawaie amun nyuru sungei, kurang labih 10 menit bara lewu.

Babeda umba batu Tumbung, batu Ingei ukaie njung hulu sungei Samba, saran sungei. Manunum kesah ulun lewu sie, behin racak ulun machining auh tangis-tatum jiye imarcaya ulun kilau kanyasal Ingei!. Mangat ulih manyapai batu Ingei, tau nakalau sungei. Mahapan alkun atawai jukung bamasin, katahin parjalanan kurang-labih 15 menit bara lewu Tumbang Baraui.


                             Batu tumbung


Batu Ingei
















TUMBUNG DAN INGEI

(Cerita Rakyat dari Desa Tumbang Baraoi,                                                                 Kecamatan Petak Malai, Kabupaten Katingan)

 

Dahulu kala hiduplah sepasang suami istri yang Bernama Tumbung dan Ingei. Keduanya hidup rukun dan damai, hingga suatu Ketika mereka menerima sebuah undangan yakni pesta “Sangka Lunuk” di kampung sebelah.

 

Hari dimana pesta tersebut akan digelarpun tiba. Tumbung berpesan kepada Ingei agar tidak pergi lebih dulu. Ia ingin istrinya menunggunya pulang berburu. Saat Tumbung pergi, teman-teman Ingei datang dan mengajaknya pergi. Ingei lupa akan pesan suaminya. Mereka akhirnya berangkat menuju pesta Sangka Lunuk, tanpa menunggu Tumbung.

 

Tak lama berselang, Tumbung pulang berburu. Ia membawa seekor monyet hasil buruannya dan tidak sabar ingin menyerahkan kepada Ingei untuk dimasak. Namun, setibanya dirumah ia tidak menemukan istrinya itu.

 

Pria itu mencari ke segala penjuru rumah, namun ia tetap tidak dapat menjumpai Ingei. Pikirannya pun teringat akan pesta “Sangka Lunuk”.

 

“apakah berangkat ke pesta tanpa menungguku”, ujarnya dalam hati. Dengan rasa kesal dan marah, Tumbung menyusul Ingei ke desa sebelah tempat pesta Sangka Lunuk berlangsung sambal membawa monyet hasil buruannya. Monyet tampak seolah seperti manusia karena telah di dandani, dan dipakaikan baju dan celana Ingei.

 

Tiba di pesta Sangka Lunuk, Tumbung akhirnya bertemu dengan Ingei. Namun, kemarahannya justru semakin menjadi-jadi Ketika mendapati Ingei justru sedang Bersama laki-laki lain. Ditengah marah yang memuncak ia melemparkan monyet yang dibawanya kehadapan Ingei dan kemudian berkata “Menarilah Bersama Ingei”. Usai ucapannya itu, seketika langit menghitam, angin berhembus kencang, kilat menyambar-nyambar dan suara petir menggelegar. Sesaat kemudian tempat pesta itupun diguyut hujan yang sangat aneh, bukan air yang turun melainkan batu, tempat pesta Sangka Lunuk seakan akan berubah menjadi neraka. Semua orang berlarian termasuk Tumbung dan Ingei.

 

Sadar akan bahaya yang mengancamnya, tumbung berlari sekuat tenaga untuk menjauh dari pest aitu. Malang, kakinya terlilit akar, dan Tumbungpun terjatuh saat berlari. Ia akhirnya tertimpa hujan dan berubah menjadi batu. Ingei, yang juga sangat ketakutan lari kearah yang berlainan. Ia akhirnya tiba dan berlindung di rumahnya. Namun, meskipun di dalam rumah, langit seolah telah mengutuk keduanya. Ingei juga turut berubah menjadi batu di dalam rumahnya.

 

Batu Tumbung dan Batu Ingei adalah dua buah batu besar yang terletak di dua tempat yang berbeda. Batu tumbung, terletak di sisi Sungai Baraoi, desa Tumbang Baraoi, kecamatan Petak Malai Kabupaten Katingan. Masyarakat percaya bahwa batu itu adalah perwujudan dari Tumbung dalam cerita yang telah berubah menjadi batu. Lokasi batu ini terletak tidak jauh dari desa, dan dapat diakses hanya beberapa menit jika menggunakan jalan darat, dan sekitar 10 menit jika ditempuh melalui jalur sungai.

 

 

 

 

"Think and Grow Rich" Berpikir dan Menjadi Kaya

  "Think and Grow Rich" adalah salah satu buku paling terkenal tentang pengembangan diri dan kekayaan yang pernah ditulis. Buku in...